Մայիսի 9-ը պատմական հիշողության և ինքնաճանաչման համատեքստում
Մայիսի 9-ը խորհրդային տարիներին նշվում էր որպես հաղթանակ նացիզմի դեմ Հայրենական Մեծ պատերազմում, իսկ հետխորհրդային Հայաստանում ձեռք բերեց նոր՝ ազգային ազատագրական իմաստ։ Մայիսի 9-ը խորհրդանշում է 1992 թվականի մայիսի 9-ին Շուշիի ազատագրումը և Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության պաշտպանության բանակի ստեղծումը։ Սակայն 2020 թվականի Արցախյան պատերազմից և Շուշիի կորստից հետո մայիսի 9-ի ընկալումը շատերի համար փոխվել է։ Հաղթանակի զգացողությունը տեղ է զիջել կորստի ցավին։ Մայիսի 9-ի խորհրդի մասին, պատմական հիշողության կարևորության և նրա պահպանման անհրաժեշտության մասին զրուցել ենք սոցիոլոգ, քաղաքական գիտությունների դոկտոր Արթուր Աթանեսյանի հետ։
Պատմական հիշողության կառուցումը ժամանակի ընթացքում անխուսափելիորեն ենթարկվում է փոփոխությունների։
Սոցիոլոգիայում կա տերմին, որը կոչվում է կոնստրուկտիվիզմ, դա այն հիշողությունների ամբողջությունն է, որոնք պատկերում են իրականությունը։ Որքան մոտ է այդ ժամանակահատվածը իրական փաստերին, այնքան կոնստրուկտ մոտեցումը ավելի իրական է, — բացատրում է նա։
Աթանեսյանի խոսքով, Սովետական Միության տարիներին՝ 1945 թվականից հետո, Հաղթանակի օրվա ընկալումները եղել են ավելի իրատեսական, որովհետև այդ ժամանակ դեռ ողջ էին պատերազմի անմիջական մասնակիցները։
Ժամանակի ընթացքում այդ երևույթը պակաս հստակ է դառնում, ավելի լղոզված և հեռակա։ Դա բնական է, քանի որ տարիների ընթացքում պատկերացումները և ընկալումները ավելի վերացական են դառնում, — նկատում է նա։
Հետաքրքրական է, որ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը մենք անվանում ենք Հայրենական պատերազմ՝ համարելով, որ դա մեր հայրենիքի դեմ ուղղված պատերազմ էր։ Սոգիոլոգը հիշեցնում է, որ Սովետական միությունը սկսել է մասնակցել պատերազմին դեռևս 1939 թվականից։
Իսկ 1941 թվականից, երբ ֆաշիստական Գերմանիան պաշտոնապես պատերազմ սկսեց Խորհրդային միության դեմ, այդ պահից պատերազմը Սովետական Ռուսաստանի համար դարձավ «Հայրենական, — նշում է Աթանեսյանը։
Խորհրդային տարիներին հաղթանակի մշակույթը ինստիտուցիոնալացված էր դպրոցներում, մեդիայում, պետական միջոցառումներում։ Այսօր այդ ինստիտուցիոնալ բազան թուլացել է։ Տոնի ընկալումը ևս տարիների ընթացքում փոխվել է։
Դա իսկապես սպառնալիք է մեր հիշողության համար, միևնույն ժամանակ այն կախված է մեզանից, — ասում է սոցիոլոգը և բերում հետաքրքիր օրինակ: — Հին Սպարտայում զինվորներին ընտրելիս իրենց կանգնեցնում էին շարքով և սկսում էին հայհոյել, գոռգռալ նրանց վրա։ Այն զինվորները, որոնք կարմրում էին, նեղանում և թողնում գնում, նրանց չէին ընտրում, իսկ նրանք, ովքեր զգաստ և զգոն դիմակայում էին, նրանց ընտրում էին»։
Սրանք հիշողության երկու մոտեցումներն են։ Մեկը՝ երբ մարդիկ կոտրվում են պարտություններից, թուլանում և այլևս չեն ուզում այդ մասին խոսել։ Մյուս մոտեցումն այն է, որ յուրաքանչյուր հարված ավելի է ուժեղացնում մարդուն։
Կարծում եմ՝ մեր մոտեցումը երկրորդը պետք է լինի։ Մենք պետք է հասկանանք, որ ուժեղ ազգ ենք և պիտի համախմբվենք այս պարտության հետևանքով, երբեք չմոռանանք այն, որ մենք հաղթող ազգ ենք, — շեշտում է Աթանեսյանը։
Սոցիոլոգի դիտարկմամբ, այսօր որոշ դպրոցներում Ղարաբաղյան պատերազմը այլ դիտանկյունից է ներկայացվում, և շեշտադրումը հաճախ արվում է Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմի պարտության վրա՝ ոչ թե առաջին պատերազմի հաղթանակի։
Իրականությունը պետք է ամբողջությամբ ցուցադրել, իսկ իրականությունն այն է, որ Արցախյան գոյամարտը սկսվել է հայերիս ազատ լինելու ցանկությունից, և այդ ազատատենչ ոգին մեզ տարբերել է սովետական շատ այլ ժողովուրդներից։ Մենք Արցախյան առաջին պատերազմում չունեինք այն ռեսուրսը, որը ուներ թշնամին, բայց հաղթեցինք 4 տարվա պատերազմում։ Այս իմաստով պետք է մարդկանց ոգևորել, հպարտություն մտցնել նրանց մեջ, սակայն դա չպետք է լինի անիմաստ հրճվանքի և ուրախության տեսքով, այլ հպարտությամբ։ Բայց հպարտությունը պետք է մեզ զգոն պահի, մենք պետք է իմանանք մեր ուժեղ և թույլ կողմերը և պետք է մեր ուժեղ կողմերը զարգացնենք։ Սա պետք է լինի դպրոցներում և բուհերում մոտեցումը։
Սոցիոլոգը նկատում է, որ տարիների ընթացքում տոնի վերաբերյալ միջոցառումները գնալով պակասում են, պետական մակարդակով դերակատարումը՝ նույնպես։
Ես դա կապում եմ նրա հետ, որ իշխանության եկող անձինք շատ քիչ առնչություն ունեն մեր պատմության հետ։ Երբ մենք ասում ենք, որ տարեց քաղաքական գործիչը որոշակի թերություններ ունի համեմատած երիտասարդների հետ, միևնույն ժամանակ տարեց քաղաքական գործիչներն ունեն շատ առավելություններ, օրինակ՝ պատմական փորձը և հիշողությունը, — նշում է Աթանեսյանը։
Նա հիշեցնում է, որ տարեց քաղաքական գործիչները հաճախ կապված էին վետերանների հետ, ունեին սովետական հաղթող ազգի ինքնությունը, մինչդեռ երիտասարդ քաղաքական գործիչներն ունեն փորձի, հիշողության և նախորդ սերնդի մարդկանցից սովորելու պակաս։ Սոցիոլոգը մեկնաբանեց, թե ինչու չպետք է մոռանալ մայիսի 9-ը։
Առաջին պատճառը 1941-45 թվականներին Երկրորդ աշխարհամարտում մեր կրկնակի հաղթանակն էր, որովհետև մենք հաղթել ենք նախ մեզ՝ մեր ներսում ապրող զոհին, քանի որ մտանք պատերազմի մեջ որպես Օսմանյան Թուրքիայի ցեղասպան քաղաքականության զոհ, բայց դուրս եկանք այդ պատերազմից որպես նացիզմին հաղթող ազգ։ Սա մեծ հաղթանակ է, որը ջնջելի չէ, և նախ սրա համար մենք պետք է տոնը նշենք հատուկ ձևով՝ տարբերվելով մյուս սովետական ժողովուրդներից։ Մենք հաղթել ենք այն գլոբալ ուժին, որը մեզ դարասկզբին ոչնչացման եզրին էր կանգնեցրել։ Երկրորդ պատճառը իհարկե Արցախի նվաճումն էր, որը մենք վաստակել էինք։ Առհասարակ հողը նրանն է, ով ջանք է գործադրում և աշխատանքով ու մարտնչելով ապացուցում է դա։ Մեր միջավայրում ջանք գործադրելով ապրողները այժմ ավելի քիչ են, քան 1994 թվականին։ Պետք է վերադառնանք մեր տեսակին, որը աշխատասեր է, քաջ է և ծառայող է։
Աթանեսյանը կարծում է, որ պատմական հիշողությունը չմոռանալու համար մի շարք ինստիտուցիոնալ քայլեր է պետք անել։ Նախ և առաջ պետք է օգտագործել թվային մեդիան, ցանցային տեխնոլոգիաները։ Կազմակերպել այնպիսի դպրոցներ, որտեղ փորձառու անձինք կկիսվեն իրենց փորձով, արժեքներով, դժվարություններով։
Բոլոր ոլորտներում շատ կարևոր է իրական, դժվար փորձի փոխանակումը, — եզրափակում է սոցիոլոգը։
Այսօր, երբ մայիսի 9-ի ընկալումը հայ հասարակության մեջ գտնվում է փոփոխման շրջանում, առավել քան կարևոր է պահպանել հիշողության շղթան՝ նոր սերունդներին փոխանցելով այն իրական արժեքները, որոնց շնորհիվ մեր ազգը կարողացել է հաղթահարել պատմության ամենադժվարին փորձությունները։