Սահմանից այս կողմ Արցախն ապրում է․ Ծմակահող

Ծմակահողը Արցախի Հանրապետության Մարտակերտի շրջանի գյուղերից է։ Այն գտնվում է Մարտակերտ շրջկենտրոնից՝ 53 կմ, իսկ մայրաքաղաք Ստեփանակերտից` 45 կմ հեռավորության վրա։ 2023 թվականի Արցախի բռնազավթումից հետո այն անցել է ադրբեջանցիների վերահսկողության տակ։ Ծմակահողցիները ցրվել են Հայաստանով մեկ ու փորձել իրենց կյանքը վերագտնել այստեղ։ Այդ բնակիչներից մեկն էլ Ռոզա Ավանեսյանն է։

Ծմակահողը սովորական գյուղ չէր։ Այն հողից չէր միայն՝ սարերից էր, քամիներից, անտառների շնչից, գարնան զարթոնքից ու աշնան խոնավ հոտից։ Այնտեղ քարերը լուռ պատմում էին դարերի անցուդարձի մասին, խաչքարերը՝ աղոթում, եկեղեցիները՝ պահպանվում լեռների հովանու ներքո, — հիշում է տիկին Ռոզան՝ կարծես հեռուներում որոնելով հայրենի հողի բուրմունքը։ — Մեր գյուղը շատ սիրուն էր։ Իմ հոր տնից մանավանդ անտառները շատ սիրուն էին երևում, — ասում է ու ցույց տալիս հայրական տան նկարը։ Ժպիտ է գալիս դեմքին։

— Էդ սարերն էին մեր մանկությունը։ Գնում էինք պոպոկ, հոն, մասուր էինք հավաքում։ Հետո էլ ոչինչ համարյա չէր փոխվել։ Հենց գյուղում էլ ամուսնացել եմ ու երեք երեխա ունեցել։ Ամեն առավոտ ժամը 6-ից արթնանում էի, գնում մեր բոստանները գործ անում, հետո գալիս ու երեխաներին դպրոց ճանապարհում ու գնում հավերին, ճտերին կերակրում։ Հետո գնում էի ակումբ: Դե ես Ծմակահողի ակումբի վարիչն եմ եղել։ Հետո գալիս հաց սարքում ու տենց ամբողջ օրը։ Չէինք էլ իմանում, թե օրը ոնց է անցնում։

Նրա ձայնը խաղաղ էր, բայց այդ ձայնի մեջ անտեսանելի ցավ էր թաքնված։ Նա կրկին նայում է նկարին ու, թվում է, թե ուզում է նրա մեջ մտնել, անցնել լուսանկարի սահմանից այն կողմ՝ դեպի հիշողության իրական աշխարհ։

Մեզ մոտ բոլորը գիտեին մեկը մյուսի հողերը, գյուղերի սահմանները։ Բոլորը գիտեին, որ սա Ծմակահողինն ա, սա Առաջաձորինը․․․

Գյուղը ձորակի մեջ էր։ Էդտեղ 7 գյուղերում էլ մշակույթը նույնն էր, նույն ձև էին մարդիկ ապրում։ Ես Ծմակահողում եմ ծնվել, 50 տարի ապրել էնտեղ։ Ծնողներս էլ են էնտեղից եղել։ Մեր գյուղում ադրբեջանցի չի եղել նույնիսկ խորհրդային տարիներին։ Հարևան գյուղերում մի քանի ընտանիք եղել են, բայց մեզ մոտ՝ չէ։ Երկու հոգի կային, որ գյուղի ֆաբրիկայում էին ապրում, բայց գյուղ չէին իջնում, էնտեղ էլ մնում էին։

Հայաստանում և Արցախում տեղանունների մեծ մասը իր նշանակությունն ունի, փաստորեն՝ Ծմակահողն էլ։ Տիկին Ռոզայի հետ խոսելիս իմացա, որ գյուղը շատ հին պատմություններ ունի ու հայկական մշակույթը այստեղ էլ էր մանրամասն ընդգծված։

Գյուղում ամեն թաղամաս իր անունն ուներ։ Մեր փողոցը Դերունց կալ էր կոչվում։ Գյուղը փոքր էր։ Մոտ 250 մարդ էր ապրում ու բոլորս իրար ճանաչում էինք, գնում ու գալիս իրար տներ։ Առաջ մեծ անտառներ՝ ծմակներ են եղել մեր գյուղի փոխարեն։ Հետո են կտրել ու գյուղը հիմնել։ Այդտեղից էլ գալիս ա գյուղի անունը՝ Ծմակահող։

Եկեղեցիներ ունենք՝ Սուրբ Ստեփանոսն ու Մամքանը։ Գյուղապետարանի տակն էլ ա եկեղեցի եղել։ Պեղումներ են արել ու տեսել, որ խաչքար կա, տենց էլ իմացել են, որ եկեղեցի ա եղել։ Դրանք շատ հին էին մոտ 12-13-րդ դարերի կառույցներ։

Ծմակահողը հայտնի ա եղել, կորած գյուղ չէր։ Տարին երեք անգամ ճամբարներ էին գալիս՝ Հայաստանից, Արցախից, և գյուղի ձորակներում նոր շունչ էր զգացվում։

Այստեղ նա մի պահ մոռանում է հարցազրույցի մասին և վազում փողոց գնացող թոռնիկի հետևից։ Հետո շարունակվում է մեր խոսակցությունը։

Գյուղի մարդիկ համարյա նույն առօրյան ունեին։ Մեծամասնությունը անասնապահությամբ ու հողագործությամբ էին զբաղվում։ Կանայք էլ բոստաններում էին աշխատում։ Երիտասարդները ծառայության էին գնում, ծերերը՝ սարեր՝ անասունները պահելու։ Մանավանդ 2020 թվականի պատերազմից հետո սահմանապահ գնդերում աշխատող երիտասարդները շատացան։ Բայց մեր մոտ կանայք կովերին չեն կթում, տղամարդիկ են անում։ Կանայք բոստանի գործերով էին զբաղվում։ Երեխաներն էլ իրենց առօրյան ունեին՝ հին ու նոր տարի էին նշում, Ջան գյուլում խաղում։

Բայց արհեստավորներ էլ շատ չունեինք, մեծ մարդիկ մահացել էին, իրենց հետ էլ արհեստն էր մահացել։ Ջահելները չէին անում։

Չնայած արհեստները զարգացած չէին, բայց տիկին Ռոզան վստահեցնում է, որ իրենց գյուղում շատ անվանի մարդիկ են եղել, որոնց մասին նույնիսկ ֆիլմեր են նկարահանվել։

Մենք ակադեմիկոս Անդրանիկ Իոսիֆյան ունեինք։ Էն որ թուրքերը մեզ վրա բաց էին է թողել ԱԹՍ-ները, ինքն ա ստեղծել։ Սարքելա ու մեր վրա թափել, — կատակում է։ — Ամռան եղանակներին գալիս էր գյուղ՝ իր տրեխներով։ Ընդհանրապես չէիր ասի, որ պրոֆեսոր ա։

Փոքրիկ գյուղը իր մասնակցությունն է ունեցել նաև արցախյան պատերազմներում։ Տիկին Ռոզան հպարտությամբ պարուրված տխրությամբ էր հիշում նաև այն հերոսներին, ովքեր զոհվել էին հանուն հայրենի հողի։ Այդ հերոսների շարքում էին նաև Տիկին Ռոզայի եղբայրը, ով մասնակցել էր արցախյան առաջին պատերազմին, և որդին՝ Արագածը։ Վերջինս էլ 44-օրյա պատերազմի առաջին կամավորներից մեկն է եղել։ Չնայած Արագածը դեռ նոր էր բանակից տուն վերադարձել, պատերազմի բոթը լսելուն պես ռազմաճակատ էր շտապել և զոհվել հայրենիքի մատույցներում։

Մեր գյուղից էլ են արցախյան բոլոր պատերազմներին մասնակցել։ Շատ կամավորներ ենք ունեցել։ 2020 թվի պատերազմից հետո մենք էլի հետ գնացինք մեր տուն, բայց արդեն 2023 թվականին մեզ ասեցին, որ գյուղը հանձնում են, մենք գնացինք Ստեփանակերտ, մի քանի օր մնացինք ու եկանք քաղաք։

Մեր զրույցը այս անգամ էլ հարևանուհին է ընդհատում՝ տաք թխած կարկանդակներ էր մեզ բերել։ Հենց այստեղ էլ արդեն խոսակցությունը տանում ենք ուտելիքների ուղղությամբ ու ես իմանում եմ, որ բոլոր արցախցիներն էլ ժինգյալով հաց են թխում, բայց ոչ բոլորի մոտ է լավ ստացվում։

Մեր մոտ ազգային կերակուր, երևի մենակ կուրկուտնա՝ խոզի գլուխն էլի։ Ցորենը երկանքով աղում ենք, խոզի գլուխը ջարդում ենք ու մի շարք գլուխ, մի շարք ցորեն՝ կուրկուտ լցնում։ Իրիկունը դնում ենք թոնրի մեջ՝ մարմանդ կրակի վրա, առավոտը ուտում։ Շատ համովա լինում, որ մի օր սարքեմ, կկանչեմ կուտես, — ասում է ինձ։

Տուն գալիս ես քայլում էի քաղաքի անծանոթ փողոցներով, բայց մտքումս դեռ Տիկին Ռոզայի պատմությունների մեջ ապրող Ծմակահողն է։