Ինչո՞ւ է Ադրբեջանը թիրախավորում Հայաստանի Սահմանադրությունը
Վերջին շրջանում խաղաղության պայմանագրի շուրջ բանակցությունները կանգ են առել մի կարևոր կետում՝ Ադրբեջանը պահանջում է, որ Հայաստանը փոփոխություններ կատարի իր Սահմանադրությունում։ Մասնավորապես, նրանց պահանջն է, որ Հայաստանի Սահմանադրության նախաբանից հեռացվեն Անկախության հռչակագրին վերաբերող այն հղումները, որոնք Ադրբեջանը համարում է «տարածքային պահանջներ»։ Բաքուն այս պահանջը արդարացնելու համար օգտագործում է Հունաստանի և Հյուսիսային Մակեդոնիայի միջև կնքված Պրեսպայի համաձայնագրի օրինակը։ Սակայն, եթե ուշադիր նայենք, ակնհայտ է, որ այս երկու դեպքերը տարբերվում են իրարից՝ ինչպես գիշերն ու ցերեկը։
Ադրբեջանը հիշատակում է Պրեսպայի համաձայնագիրը, որը լուծեց Հունաստանի և Հյուսիսային Մակեդոնիայի միջև անվանման շուրջ վեճը։ Այս համաձայնագրով Մակեդոնիան իր անունը փոխեց «Հյուսիսային Մակեդոնիա», և իր Սահմանադրությունից հեռացրեց այն ձևակերպումները, որոնք կարող էին հունական կողմի մոտ իռեդենտիստական մտավախություններ առաջացնել։ Այս գործարքը հնարավոր դարձավ, քանի որ երկու երկրները երբեք իրար դեմ չեն պատերազմել, տարածքներ չեն գրավել կամ բնակչություն չեն տեղահանել։ Վեճը հիմնականում խորհրդանշական էր, ոչ թե գոյաբանական։
Ի տարբերություն, Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հակամարտությունը արյունալի պատերազմների, օկուպացիայի և հարյուր հազարավոր մարդկանց տեղահանման հետևանք է։ Այս պարագայում խնդիրը ոչ թե անունների, այլ անվտանգության, գոյատևման և տարածքային վերահսկողության մասին է։ Ադրբեջանի պահանջը, որ Հայաստանը փոփոխի իր Սահմանադրությունը, չի կարող համեմատվել Պրեսպայի դեպքի հետ, քանի որ այն պարունակում է բոլորովին այլ ռիսկեր։
Հայաստանի Սահմանադրության նախաբանը, որտեղ հիշատակվում է 1990 թվականի Անկախության հռչակագիրը, Ադրբեջանի պնդմամբ «թշնամական» է, չնայած այն բացահայտորեն չի նշում Լեռնային Ղարաբաղը։ Մինչդեռ, Ադրբեջանի Սահմանադրությունն ինքնին հղում է կատարում 1918-1920 թվականների Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետությանը, որն ուներ տարածքային հավակնություններ Հայաստանի ներկայիս տարածքների նկատմամբ։ Սակայն միայն Ադրբեջանն է պահանջում փոփոխություն՝ միակողմանիորեն։
Իրավական տեսանկյունից, Հայաստանի Սահմանադրությունը պաշտպանված է։ Սահմանադրական դատարանը 2021-ին որոշում է կայացրել, որ նախաբանը համարվում է Սահմանադրության «անփոփոխ միջուկի» մաս՝ իր հիմնարար բնույթի պատճառով։ Սա նշանակում է, որ նույնիսկ հանրաքվեն չի կարող փոխել այն, քանի դեռ Սահմանադրական դատարանը չի փոխում իր որոշումը։ Ադրբեջանի պահանջը, եթե ընդունվի, կպահանջի բարդ և երկարատև գործընթաց՝ Սահմանադրական դատարանի նոր որոշում, խորհրդարանի երկու երրորդի հավանություն և հանրաքվե։
Հայաստանի կառավարությունը արդեն իսկ զգալի զիջումներ է արել՝ ճանաչելով Լեռնային Ղարաբաղը որպես Ադրբեջանի մաս և հաստատելով հավատարմությունը 1991 թվականի Ալմա-Աթայի արձանագրություններին։ Այնուամենայնիվ, Ադրբեջանի կողմից Սահմանադրության փոփոխության վերաբերյալ միակողմանի պահանջները մինչև պայմանագրի ստորագրումը խաթարում են Հայաստանի ինքնիշխանությունը։
Իրավական բարեփոխումները, որոնք պետք է արտացոլեն ժողովրդավարական համաձայնությունը, վերածվում են հարկադրանքի գործիքի։ Պրեսպայի համաձայնագիրը ցույց տվեց, որ սահմանադրական փոփոխությունները կարող են նպաստել հաշտեցմանը, բայց միայն այն դեպքում, երբ դրանք տեղի են ունենում խաղաղ և փոխշահավետ պայմաններում։ Հայաստանի և Ադրբեջանի դեպքում ստեղծված իրավիճակը ոչ մի կերպ նման չէ դրան։ Միակողմանի ճնշումը Հայաստանի վրա՝ առանց որևէ փոխադարձ երաշխիքների, ոչ միայն թուլացնում է մեր պետությունը, այլև հարցականի տակ է դնում խաղաղության գործընթացի իսկությունը։